A grafîa ofiçiâ a fa ûzo de quàttro acénti:

• acénti pe-e vocâle cùrte:
  • acénto acûto ( ´ ) in sciâ e e in sciâ o pe marcâ i soìn cùrti e seræ: é pe-o són [e] e ó pe-o són [u]; o l'é sénpre tònico;
  • acénto grâve ( ` ) pe marcâ i soìn avèrti e cùrti; o s'adêuvia in sce tùtte e vocâle: à, è pe-o són [E], ì, ò pe-o són [O], ù; o l'é sénpre tònico fêua che in sciâ o dov'o sèrve pe marcâ o són [O];
• acénti pe-e vocâle lónghe:
  • acénto circonflèsso ( ^ ) pe marcâ tùtti i soìn lónghi mêno o són [O:]; o s'adêuvia in sce tùtte e vocâle: â, ê pe-o són [e:], î, ô pe-o són [u:], û; o peu êse tònico ò àtono;
  • doî pónti ( ¨ ) s'adêuvian sôlo in sciâ ö pe-o són [O:] lóngo tònico ò àtono.

1. In sciâ létia æ no se ghe métte mâi de acénto: bàsta aregordâ che a denòtta o són [E:] lóngo e avèrto, mêno che into grùppo ænn- e into grùppo de fìn paròlla æn dóv'a gh'à o són [E] cùrto e avèrto.
2. Pe marcâ a duâta cùrta e lónga do són [2], ch'o l'é scrîto co-o digràmma eu, s'adêuvia sta convençión:
   1. éu pe marcâ o són cùrto e tònico;
   2. êu pe marcâ o són lóngo, tònico ò àtono.
3. Quarche indicaçión pe marcâ a duâta cùrta e lónga de vocâle.
   1. Prìmma de 'n són consonàntico ùnico a vocâle a peu êse cùrta ò lónga; vâ a Régola pe radogiâ e consonànte; a régola a vâ ànche quànde o són o l'é rapresentòu co-in digràmma (ch, ci, gh, gi, sc, gn) ò co-in trigràmma (sci).
      Nòtta. Sôlo inte pöchi câxi a vocâle prìmma de sc ò sci a l'é lónga: câsci, dôsci, diêsci, ariêsce. A mæxima cösa a sucêde pe-e vocâle prìmma de gn: inzêgno, âgno, têgno e conpòsti, vêgne e conpòsti.
   2. Prìmma de doî soìn consonàntici dôve a prìmma consonànte a se peu radogiâ (cómme pe-i grùppi dr, tr, ecc.) a vocâle a peu êse cùrta ò lónga; vâ a Régola pe radogiâ e consonànte.
   3. Prìmma de doî soìn consonàntici dôve a prìmma consonànte a no se peu radogiâ (cómme pe-i grùppi nc, st, ecc.) a vocâle a l'é sénpre marcâ cùrta.
4. L'acénto o peu êse adêuviòu quànde, inte 'n grùppo de vocâle, se veu marcâ che quélla létia a l'é 'na vocâle e no 'na semivocâle: coscì foìn o se pronónçia ["fwiN], ma cóìn o va dîto [ku"iN]. Écco quàrche âtro ezénpio: sóieu [su"j2:], Cóieu [ku"j2:], Rìeu [ri"2:], ch'o se dîxe ascì Róieu [Ru"j2:].

Ciù ò méno cómme in italian, a grafîa ofiçiâ a prevédde quésti acénti òbligatöi:

1. in scê paròlle trónche de dôe ò ciù scìlabe che finìscian pe vocâle tònica: camê, perché;
2. in scî monoscìlabi che finìscian con doê vocâle e l'acénto o càzze in sciâ segónda: ciù, sciù, nuâ ["nHa:], loî ["lwi:];
3. in sce quéste quàttro vôxe verbâli:
   1. vèrbo êse: ê, ti t'ê; é, lê o/a l'é;
   2. vèrbo avéi: ò, mi ò; à, lê o/a l'à.

L'é dónque òbligatöio métte l'acénto in paròlle cómme finiâ, cafè, ma se peu no métte in paròlle cómme trovou ò piaxei.

Métte tànti ò pöchi acénti dipénde, a-a fìn di cónti, sôlo da quànte voêmo êse precîzi inta scritûa e quésto, l'é ciæo, dipénde da chi scrîve, a chi se scrîve e perché se scrîve. L'Académia a l'à identificòu tréi divèrsci contèsti e pe ògnidùn a sugerìsce o critêio pe métte i acénti.

Contèsto didàtico: se métte tùtti i acénti

Se scrîve in zenéize pe mostrâ o zenéize; ezénpio: e letûe de 'n córso per mostrâ a lêze e a scrîve in zenéize. Inte quésto contèsto l'é giùsto métte tùtti i acénti pe fa in mòddo che chi stùdia pòsse savéi a pronónçia corètta de tùtte e paròlle ànche quànd'o l'é lontàn da chi l'é bón a mostrâghela.

Contèsto formâle: se métte i acénti "ùtili"

Se scrîve in zenéize, ma o scöpo o no l'é quéllo de mostrâlo perché i ciù tànti che gh'àn interèsse a lêzilo conóscian o zenéize; ezénpio: 'na acugéita de poêxîe. Inte sto contèsto tùtti i acénti són tròppi e a ciù pàrte són inùtili. Però no saiéiva mâ lasciâ, ótre a-i acénti òbligatöi, ànche quélli acénti che pêuan êse d'agiùtto pe 'na ciù corètta letûa magâra de quélle paròlle che i poêti dêuvian, ma che no són ciù de ûzo comùn. E régole elaboræ pe quésto contèsto son scrîte chi sótta.

• Métte tùtti i acénti òbligatöi.
• Métte l'acénto in sce tùtti i monoscìlabi che finìscian con vocâle tònica lónga: fô, mâ, lê, mû.
• Métte l'acénto in scê tùtte e ò e e ö tòniche ò àtone: gòtto, pöso, ò, òrmezzo, òtegnî.
• Métte l'acénto in scê tùtti i ditónghi ou tònichi: òua, mòula, mangiòu; quànde o mæximo ditóngo o no l'é tònico, anche se gh'é di acénti secondàrri, l'acénto fònico o no se ghe métte: selou, furgou, oudô.
• Métte l'acénto in sce tùtte e vocâle lónghe fêua de l'acénto tònico; l'acénto prinçipâ, se no sémmo inte un di câxi tratæ chi de d'âto, o no va mìsso: aspêtâ, sâtieiva, pötronn-a, mâpró.
• Pe poéi distìngoe a duâta de vocâle tòniche de çèrte vôxe verbâli sénsa métte âtri acénti, inte quésto contèsto (e sôlo inte quésto) se dêuvia a déroga da régola pe radogiâ e consonànte; écco cöse fâ:
  • se radóggia a consonànte ch'a vêgne dòppo a vocâle tònica cùrta de vôxe verbâli ciann-e che finìscian co-a n velâre: cazzan, mettan, seunnan, caminn-an;
  • se radóggia a consonànte ch'a vêgne dòppo a vocâle tònica cùrta de vôxe verbâli ciànn-e che, con l'òspitâ 'na paròlla enclìtica, ciànn-e no-o són ciù; in âtre paròlle se o vèrbo prìmma d'òspitâ a paròlla enclìtica o gh'àiva a consonànte dóggia, o a mantêgne dóggia ànche dòppo: mettili, piggila, piggighela; l'é interesànte confrontâ digghelo, i cùrta, con dighelo, i lónga.

Contèsto confidençiâle: se métte sôlo i acénti òbligatöi

Se scrîve in zenéize pe comunicâ tra persónn-e in confidénsa; ezénpio: 'na mail. Inte quésto contèsto, e ancón de ciù sò-u scrîto o no l'é destinòu a êse réizo pùblico, i acénti òbligatöi bàstan e avànsan!

[ in çimma da pàgina ]

[ in çimma da pàgina ]