Into zenéize de Zêna, quànde 'na paròlla ch'a finìsce pe vocâle a l'incóntra 'na paròlla ch'a l'incoménsa pe vocâle (e sto fæto chi, l'é ciæo, o sucêde de spésso) e dôe vocâle subìscian 'na crâxi, sàiva a dî che e dôe vocâle se "fóndan" insémme ò a formâ 'na sôla vocâle lónga ò a formâ 'n ditóngo. Aregordémmo che quànde sta cösa chi a sucêde drénto 'na scìngola paròlla alôa a se ciàmma ditongaçión ràpida.

A sitoaçión a peu êse schematizâ coscì.

• E conbinaçioìn a-a, a-e, e-e, eu-eu, i-i, ò-ò, o-o, u-u s'àn da prononçiâ cómme 'n'ùnica vocâle lónga, rispetivaménte â, æ, ê, êu, î, ö, ô, û:
  • M'àn portòu vîa-e miànde sénsa levâme-e brâghe [m "aN pur"tOw "vjE: "mjaNde "seNsa le"va:me: "bra:ge]
  • O l'àiva-e còrne [u l "ajvE: "cOrne]
  • O rîzo-o no ghe va zu [u "ri:zu: nu ge va zy]
  • L'é ciù bèllo-o strónscio chò-u cöo [l "e "ciy "bEllu: "struNSo "kOw "kO:u]
• a+o e e+o pêuan dâ ò-u tònico ò o-u àtono:
  • S'o fîse-o prìmmo che gh'é mòrto: ma-o l'é-o quàrto → S'o fîso-u prìmmo che gh'é mòrto: mò-u l'ò-u quàrto [s u "fi:sOw "primmu ke g e "mOrtu: "mOw l "Ow "kwartu]
• æ+a e e+a pêuan dâ i-â ò a-a:
  • Dàmme-a valîxe a mi → Dàmma-a valîx'a mi ["damma: va"li:Z a mi]
  • Quànde-a pòrta a s'arvîva co-o spaghétto → Quandi-â pòrta a s'arvîva co-o spaghétto ["kwàNdj a: "pOrta a s ar"vi:va ku: spa"gettu]
  • Te a li → Ti-â li ["tja: li] ò ànche Ta-a li ["ta: li]
• o+a, o+e e o+i pêuan dâ o-â, o-ê e o-î ò a-a, e-e e i-i:
  • Quànd'o a védde → Quand'o-â védde ["kwaNd wa: "vedde]
  • E tomâte o no e veu → E tomâte o no-ê veu [e tu"ma:te u "nwe: "v2:]
  • I figeu co-i lìbbri → I figeu co-î lìbbri [i fi"dZ2 kwi: "libbri]
  • Dìggo a veitæ → Dìgga-a veitæ ["digga: vej"tE:]
  • Apéndo e ténde → Apénde-e ténde [a"pende: "teNde]
  • Sciâ l’avésse vìsto i regàlli → Sciâ l’avésse vìsti-i regàlli [Sa: l a"vesse "visti: re"galli]
• ò+e o peu vegnî o-ê:
  • E no sponciæ ch'ò e scàrpe nêuve → E no sponciæ ch'o-ê scarpe nêuve [e nu spuN"tSE: "kwe: "skarpe "n2:ve]
• ò+i o peu dâ o-e-i:
  • Dònne gh'ò i faxolìn sénsa fîa → Dònne gh'o-e-i faxolìn sénsa fîa ["dOnne "gwej faZu"liN "sensa "fi:a]
• a+u, e+u e o+u pêuan dâ eu-i:
  • Són stæte tanto uzæ da tùtti → Són stæte tanto-uzæ da tùtti ["suN "stE:te "taNt2j"zE: da "tytti]
• e+un o peu dâ éu-n:
  • Doî pe un → Doî péu-n ["dwi: "p2N]
  • Antigaménte ànche ciù de un → ciù déu-n ["tSy "d2N]

Cómme se peu védde dai ezénpi chi de d'âto, marcâ e crâxi a l'é 'na cösa bén bén conplicâ pò-u fæto che, prìmma de tùtto, bezéugna êse boìn a savéi atrovâ dôve, into parlâ, e crâxi s'ascóndan. Do rèsto ògni léngoa a gh'à a seu mainêa de conpônn-e e fraze, ma a grafîa a no màrca tùtte ste particolaritæ. Pe quésto émmo pensòu de lasciâ a-a bónn-a voentæ de persónn-e se marcâ òpûre no e crâxi.

Inte tùtti i mòddi, pe chi veu marcâ e crâxi, écco chi e dôe régole:

• e crâxi se màrcan co-o tratìn;
• e vocâle che contriboìscian a-a crâxi pêuan êse scrîte inta seu fórma òriginâle ò inte quélla provocâ da-a crâxi: in âtre paròlle se peu scrîve ségge te-a li (cómme fâva i antîghi) ségge ti-â li, che l'é cómme se dîxe. Ma l'é ciæo che se un o veu marcâ a crâxi sàiva bén indicâ e vocâle modificæ e no quélle òriginâli.

Pigiòu da sta pàgina do scîto Ziardua do Conrad Montpetit